คำพังเพย คือ ถ้อยอุปมาที่กล่าวกระทบเสียดสี ซึ่งมาจากเหตุการณ์เรื่องราวหรือความเป็นไปในวิถีชีวิตของคนรุ่นก่อนเป็นสิ่งควรค่าแก่การเรียนรู้ และจดจำเป็นอย่างยิ่ง เป็นถ้อยคำที่มีความหมายลึกซึ้งกว่าสำนวน มีลักษณะติชม หรือแสดงความเห็นอยู่ในตัว แต่ไม่ถึงกับเป็นคำสอน

รวม 50 คำพังเพยที่ใช้บ่อย ๆ

1. อกเขาอกเรา

   หมายถึงการที่มีความเห็นอกเห็นใจผู้อื่น หากคิดที่จะทำอะไรสักอย่างกับผู้อื่น ให้นึกถึงความรู้สึกของเขา ถ้าเราเป็นเขาจะรู้สึกอย่างไร

2. ทำดีได้ดีทำชั่วได้ชั่ว

   หมายถึงคนเราทำอย่างไรก็จะได้อย่างนั้น

3. เวรย่อมระงับด้วยการไม่จองเวร

   หมายถึงการให้อภัย คือการยุติความบาดหมางทั้งปวง ไม่จองเวรจองกรรมกัน เวรกรรมก็จะไม่เกิดขึ้นใหม่

4. เข้าเมืองตาหลิ่วต้องหลิ่วตาตาม

   หมายถึงประพฤติตัวเหมาะสมกับกาลเทศะ, ปรับตัวให้เข้ากับสถานที่ คน และสิ่งแวดล้อมที่ตัวเองอาศัยอยู่

5. สีซอให้ควายฟัง

   หมายถึงแนะนำ หรือสั่งสอนคนปัญญาทึบ มักไม่มีประโยชน์ เสียเวลาเปล่า

6. ธรรมย่อมรักษาผู้ประพฤติธรรม

   หมายถึงประพฤติอย่างไร ธรรมะจึงจะตามรักษาผู้นั้นได้

7. ใจเขาใจเรา

   หมายถึงการที่มีความเห็นอกเห็นใจผู้อื่น หากคิดที่จะทำอะไรสักอย่างกับผู้อื่น ให้นึกถึงความรู้สึกของเขา ถ้าเราเป็นเขาจะรู้สึกอย่างไร

8. เป่าปี่ให้ควายฟัง

   หมายถึงการพูดจาแนะนำสั่งสอนให้คนโง่เง่าฟังเพื่อหวังให้เกิดประโยชน์แก่ตัวเขาเองแต่กลับไม่ได้ประโยชน์อะไรเลยเพราะคนโง่ฟังไม่รู้เรื่องเหมือนกับคนเป่าปี่ให้ควายฟังควายฟังไม่รู้เรื่อง

9. นกน้อยทำรังแต่พอตัว

   หมายถึงเป็นผู้น้อยทำอะไรต้องดูให้พอสมควรกับฐานะของตนเช่นมีเงินไม่มากนักก็สร้างบ้านพอประมาณมิใช่สร้างใหญ่โตเพิ่มภาระหนี้สินให้ครอบครัว

10. มือไม่พายเอาเท้าราน้ำ

    หมายถึงไม่ช่วยทำงานแล้วเกะกะขัดขวางทำให้งานเดินไปไม่สะดวกเหมือนกับคนที่นั่งไปในเรือไม่ช่วยทำงานแต่ยังไปเอาเท้าไปราน้ำให้เรือแล่นช้า

11. วัวหายล้อมคอก

    หมายถึงเกิดเรื่องเสียหายขึ้นแล้วจึงคิดหาหนทางป้องกันเหมือนมีสมบัติไม่เก็บรักษาให้ดีพอสมบัติหายไปแล้วจึงหาทางสร้างที่เก็บสมบัติ

12. อย่าถือคนบ้าอย่าว่าคนเมา

    หมายถึงอย่าหาความจากคนที่ไม่มีสติสมบูรณ์ เพราะไร้ซึ่งประโยชน์ในการเจรจา

13. วันพระไม่ได้มีหนเดียว

    หมายถึงวันหน้ายังมีโอกาสอีก

    หมายเหตุมักใช้พูดเป็นเชิงอาฆาต

14. สำเนียงบอกภาษากิริยาส่อสกุล

    หมายถึงการแสดงออกทางการพูดหรือกิริยามารยาท ที่จะชี้ให้เห็นถึงพื้นฐานการในการเลี้ยงดู อบรมสั่งสอน

15. ข่มเขาโคขืนให้กลืนหญ้า

    หมายถึงบังคับขืนใจผู้อื่นให้ทำตามที่ตนต้องการ

16. ในน้ำมีปลาในนามีข้าว

    หมายถึงดินแดนที่มีความอุดมสมบูรณ์ ผู้คนไม่อดอยากปากแห้ง โดยเทียบได้กับในแหล่งน้ำทุกที่มีปลาให้จับเป็นอาหารและในนาก็มีข้าวอุดมสมบูรณ์

    ที่มาขยายความ : สุภาษิตสำนวนไทยคำว่า ในน้ำมีปลาในนามีข้าว นิยมใช้กับพื้นที่หรือดินแดนที่มีความอุดมสมบูรณ์ ในน้ำมีปลามากมาย ในนาก็มีข้าวอย่างเหลือเฟือ ตัวอย่างเช่นประเทศไทยของเรา ก็ถือว่าเป็นตัวอย่างของคำว่าในน้ำมีปลาในนามีข้าวได้เป็นอย่างดี

17. ปากเป็นเอกเลขเป็นโท

    หมายถึงการพูดจาสำคัญกว่าวิชาหนังสือ

18. ข้างนอกขรุขระข้างในต๊ะติ๊งโหน่ง

    หมายถึงสิ่งที่ดูภายนอกแล้วดูไม่สวยงามหรือดูไม่ดี แต่แท้จริงแล้วภายในนั้นมีความสวยงามหรือความดีซ่อนอยู่ภายใน

    หมายเหตุเป็นสำนวนที่ตรงกันข้ามกับ ข้างนอกสุกใสข้างในเป็นโพรง

19. ช้างตายทั้งตัวเอาใบบัวมาปิด

    หมายถึงคนที่ทำความผิดอย่างร้ายแรงย่อมไม่สามารถปกปิดความผิดของตนได้หรือพยายามหาหลักฐานมากลบเกลื่อนแต่ไม่สามารถปกปิดความผิดนั้นได้

    หมายเหตุช้างตายทั้งตัว เอาใบบัวมาปิด ก็ว่า

20. รักสนุกทุกข์ถนัด

    หมายถึงสนุกมาก ก็มักจะทุกข์มาก

21. เสือสองตัวอยู่ถ้ำเดียวกันไม่ได้

    หมายถึงคนมีอำนาจ บารมี อิทธิพลพอ ๆ กัน ย่อมอยู่ร่วมกันไม่ได้ ตัวอย่างเช่น เขาทั้งสองเป็นคนเก่งและมีความสามารถเท่า ๆ กันมักเกิดปัญหาเพราะความไม่ยอมกันเหมือนเสือสองตัวอยู่ถ้ำเดียวกันไม่ได้

22. คนล้มอย่าข้าม

    หมายถึงคนที่เคยมีอำนาจวาสนา แล้วหมดอำนาจ อย่าไปซ้ำเติมเขา เพราะเขาอาจกลับมามีอำนาจอีกได้

23. ฟังไม่ได้ศัพท์จับไปกระเดียด

    หมายถึงฟังไม่ได้ความแจ่มชัดแล้วเอาไปพูดต่อหรือทำผิด ๆ พลาด ๆ

24. เอาลูกเขามาเลี้ยงเอาเมี่ยงเขามาอม

    หมายถึงเอาลูกของคนอื่นมาเลี้ยงเป็นลูกเป็นภาระรับผิดชอบที่หวังผลตอบแทนแน่นอนไม่ได้

25. ทำนาบนหลังคน

    หมายถึงหาผลประโยชน์ใส่ตนโดยขูดรีดผู้อื่น

26. คางคกขึ้นวอ

    หมายถึงคนที่มีฐานะต่ำต้อยพอได้ดิบได้ดีก็มักแสดงกิริยาอวดดีลืมตัว

27. กระต่ายตื่นตูม

    หมายถึงใช้เปรียบเทียบคนที่แสดงอาการตื่นตกใจง่ายโดยไม่ทันสำรวจให้ถ่องแท้ก่อน

28. ซื่อเหมือนแมวนอนหวด

    หมายถึงทำทีว่าเป็นคนซื่อ แต่พอเผลอก็ออกลวดลายทันที เช่นเดียวกับแมวที่นอนบิดขี้เกียจ ไม่ลืมหูลืมตาอยู่ใกล้ ๆ หวดนึ่งข้าวข้าง ๆ เตาไฟที่มีปลาย่างวางอยู่พอคนเผลอมันก็ลุกขึ้นคาบ เอาปลาไปทันที

    หมายเหตุแมวนอนหวด ก็ว่า

29. ปลาใหญ่กินปลาเล็ก

    หมายถึงคนที่มีอำนาจราชศักดิ์หรือเป็นใหญ่เป็นโตก็ย่อมข่มคนที่เป็นผู้น้อยหรือผู้น้อยเหมือนกับคนที่มีกำลังมากย่อมมีภาษีเหนือกว่าคนอ่อนแอ

30. วัวลืมตีน

    หมายถึงคนที่ได้ดีแล้วลืมฐานะเดิมของตน

31. มือไวใจเร็ว

    หมายถึงด่วนตัดสินใจทำสิ่งต่างๆ โดยไม่คิดให้รอบคอบ

32. ไก่งามเพราะขน คนงามเพราะแต่ง

    หมายถึงความสวยงามเกิดขึ้นได้จากการปรุงแต่ง

33. ขวานผ่าซาก

    หมายถึงโผงผางไม่เกรงใจใคร(ใช้แค่กริยาพูด)

34. ผู้ดีเดินตรอกขี้ครอกเดินถนน

    หมายถึงคนดีคอยปิดบังไม่แสดงตัวแต่คนชั่วกลับแสดงออกอย่างเปิดเผย

35. รักดีหามจั่วรักชั่วหามเสา

    หมายถึงใฝ่ดีจะมีความสุขความเจริญ ใฝ่ชั่วจะได้รับความลําบาก

36. เพื่อนกินหาง่ายเพื่อนตายหายาก

    หมายถึงเพื่อนกินเพื่อนเที่ยวหาง่าย แต่เพื่อนที่คอยช่วยเหลือยามลำบากนั้นหายาก

37. เดินตามหลังผู้ใหญ่หมาไม่กัด

    หมายถึงประพฤติตามอย่างผู้ใหญ่ย่อมปลอดภัย

38. ข้างนอกสุกใสข้างในเป็นโพรง

    หมายถึงสิ่งที่ดูภายนอกแล้วดูสวยงามดูดี แต่แท้จริงแล้วภายในนั้นแย่

    ที่มาเปรียบเทียบกับผลไม้ ที่ภายนอกผลสวยงาม แต่ภายในนั้นเป็นโพรงเนื่องจากมีแมลงกินหมดแล้ว

    หมายเหตุเป็นสำนวนที่ตรงกันข้ามกับ ข้างนอกขรุขระข้างในต๊ะติ๊งโหน่ง

39. ตาดีได้ตาร้ายเสีย

    หมายถึงถ้าโชคดี ตานั้นก็ได้ ถ้าโชคร้าย ตานั้นก็เสีย

    ที่มาตาในที่นี้หมายถึงรอบการเล่น มักใช้ในการพนันขันต่อหรือเกมกีฬา

40. จับปลาสองมือ

    หมายถึงหมายจะเอาให้ได้ทั้ง2อย่าง,เสี่ยงทำการพร้อมๆกันซึ่งอาจไม่สำเร็จทั้ง2อย่าง

41. ไปลามาไหว้

    หมายถึงมารยาทไทย ที่เป็นวัฒนธรรมในการทักทาย เวลาพบปะกันหรือลาจากกัน

42. รวมกันเราอยู่แยกหมู่เราตาย

    หมายถึงร่วมกันทำงานย่อมประสบความสำเร็จได้ แต่ทางตรงกันข้าม ถ้าแยกกันทำไม่รวมใจกัน งานอาจจะไม่ประสบความสำเร็จเอาได้

    หมายเหตุรวมกันเราอยู่แยกกันเราตาย ก็ว่า

43. ดินพอกหางหมู

    หมายถึงการปล่อยงานคั่งค้างอยู่เรื่อยๆเพราะมัวแต่ผัดวันประกันพุ่งในไม่ช้างานที่คั่งค้างนั้นจะพอกพูนมากขึ้นทุกทีจนเป็นภาระที่หน้าเบื่อหน่ายภายหลัง

44. ยกตนข่มท่าน

    หมายถึงยกย่องตัวเองและข่มผู้อื่น,พูดทับถมผู้อื่นแสดงให้เห็นว่าตัวเหนือกว่า

45. อมพระมาพูด

    หมายถึงใช้ในการพูดโดยอ้างพระหรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์มาประกอบเป็นพยานมักใช้ในความปฏิเสธเช่นต่อให้อมพระมาพูดก็ไม่เชื่อ

46. กระต่ายหมายจันทร์

    หมายถึงผู้ชายหมายปองผู้หญิงที่มีฐานะดีกว่า

47. ปิดทองหลังพระ

    หมายถึงทำความดีแต่ไม่ได้รับการยกย่องเพราะไม่มีใครเห็นคุณค่า

48. วัดรอยเท้า

    หมายถึงมุ่งจะโต้ตอบมุ่งแก้แค้นมุ่งอาฆาตเป็นสำนวนที่ใช้กับลูกที่คิดจะสู้ลูกหรือใช้กับผู้น้อยคิดจะหักล้างผู้ใหญ่ที่เคยบังคับบัญชาตนมาก็ได้

49. หมากัดไม่เห่า

    หมายถึงคนที่ต่อสู้หรือตอบโต้โดยไม่เตือนล่วงหน้า

50. เขียนเสือให้วัวกลัว

    หมายถึงทำอย่างใดอย่างหนึ่งเพื่อให้อีกฝ่ายหนึ่งเสียขวัญหรือเกรงขาม

ดูผ่าน ๆ คำพังเพย นี้ก็เหมือนกับสำนวนสุภาษิตไทย ลองดู ลองนำไปใช้งานเรื่อย ๆ สักพักเราก็จะแยกออกได้เอง